در خبری آمده است که شهر قم در سال 83 هجری بنياد گزاری شده چنانکه در خبر ديگر آمدن طايفه عرب به قم که به عنوان تأسيس اين شهر تلقی شده سال 94 دانسته شده است. با اين حال از مجموع اخبار نقل شده چنين به دست می آيد که پيش ازآن نيز کسانی در آن زندگی می کرده اند.

از مجموع حوادث مربوط به نفوذ اعراب اشعری در اين منطقه که راوی اصلی آن مؤلف تاريخ قم است، چنين بر می آيد که گروه هايی از عجمان در اين منطقه می زيستند. اما اعراب، پس از مدتی آن ها را از آن نقطه بيرون کرده و از بين برده اند. بنا به نقل برخی از منابع اين شهر تا قرن چهارم عربی بوده و به نقل ابودلف در اين قرن، در شهر قم، اثری از عجم وجود نداشته است. ابن حوقل نوشته است که در شهر قم، اعراب زندگی می کنند اما زبان آن ها فارسی است.

توصيف يعقوبی از قم قابل توجه است: شهری است جليل القدر که گويند در آن هزار گذر است و درون شهر، دژی است کهن برای عجم، و در کنار آن شهری است که به آن کمندان گفته می شود و آن را رودخانه ای است که در ميان دو شهر آب در آن جاری است و روی آن پل هايی است که با سنگ بسته شده ... و اهالی که بر آن چيره اند قومی هستند از مذحج و سپس از اشعريان و در آن مردمی از عجم های کهن سکونت دارند و قومی هم از موالی که خود می گويند که آنان موالی عبدالله بن عباس بن عبدالمطلب اند.هم چنين گفته شده که بعد از قيام مختار در سال 67 گروهی از بنی اسد به قم مهاجرت کردند و در آن جا ساکن گرديدند.

هم چنين در خبری ديگر اشاره به آمدن گروهی از طايفه مذحج و قيس قبل از اشعری ها به اين منطقه شده است. در روايتی که در تاريخ قم آمده، چنين بدست می آيد که آتشکده هايی در قم بوده که پس از آمدن اعراب به مسجد تبديل شده است، اين اقدامی است که دربسياری از شهرهای ديگر نيز انجام می شده است. وی می نويسد: «وقتی عبدالله بن سعد اشعری به قم فرود آمد در قم به غايت زاهد و عابد بود و راغب آن بود که به قزوين رود؛ زيرا نمی خواست که نماز در سراهای مجوس بگزارد ... برادرش احوص او را گفت که اين مکان هم ثغری است ديلم بدان متوجه می شوند ... اين جا مقام کن تا من از برای تو مسجد بنا نهم تا تو در آن نماز بگزاری؛ پس از آن احوص از برای برادرش عبدالله مسجد عتيق به دِزْ پُل بنا نهاد و پيشتر از آن، آن موضع آتشکده بود آن راخراب کرد و برجای آن مسجد بنا نهاد. افزون بر ساختن مسجد، روستاهای فراوانی در اين شهر احداث شده که همگی منسوب به اعراب اشعری است و تنها برخی از آن ها نام های کهن دارد. به نقل تاريخ قم، احمد بن محمد برقی در کتاب خود آورده است « که مجموع ضيعت ها که عرب را به قم بود همه نو و اسلامی بودند و عرب اشعری آن را بنا کردند و استحيای آن نمودند و کاريزها بيرون آوردند و برزيگران را بدان فرستادند. بعضی در اصل ديه و ضيعت نبوده و ايشان به ابتدا آن را بنا کرده اند و بعضی در ايام القديم بوده اند و خراب شده ايشان ديگر باره آن را عمارت کرده اند.» شاهد اين نيز اسامی ميادين، کاريزها، سراها وجز آن هاست که همه به نام اعيان اشعری مقيم اين شهر نام گذاری شده بوده است. البته گفتنی است که در قرن چهارم اصطلاحات فارسی نيز در اين شهر رايج بوده است. نمونه هايی از آن را مؤلف تاريخ قم آورده است. در يک مورد نيز آمده است که ابومسلم محمد بن بحر اصفهانی معتزلی حاکم قم در سال 309 «خراج عرب به قم از خراج عجم جدا کرده».

بر اساس آن چه محمدبن حسن قمی آورده، اين حمزة بن يسع بن سعد اشعری بوده است که شهر قم را به صورت کوره درآورده است بدين معنا که «منبر در آن بنهاد» و والی و حاکم برای آن مقرر شد. نهادن منبر نشانه شهرستان شدن می باشد. پيش از آن قم زير نظر اصفهان بود. حمزه از هارون الرشيد خواست تا آن را از اصفهان جدا کند و او هم پذيرفت. برخی نزاع های مذهبی ميان اصفهان و قم را در اين جدايی مؤثر دانسته اند. مدتی بعد ابوالصديم حسين بن علی بن آدم اشعری مسجد جامع قم را که در ميان قم و کميدان بوده بنا کرده است. گفتنی است که مسجد امام حسن عسکری (عليه السلام) نيز توسط احمد بن اسحاق اشعری که متولی موقوفات امام در قم بوده بنا شده است.

خاندان اشعری در قم

مهم ترين خاندان عرب مقيم قم، طايفه اشعريون است که بنا بن نقل تاريخ قم (تأليف شده بسال 379) شمار آن ها به شش هزار تن ميرسيده است. اين قبيله که در اصل يمنی بودند، پس از مهاجرت شماری از قبايل يمن به عراق، به اين ناحيه آمده و شماری از آن ها درکوفه ساکن شدند. يکی از چهره های برجسته آن ها، ابوموسی اشعری است که در فتوح اصفهان و نواحی جبل ازجمله قم، فرماندهی سپاه اعراب مسلمان را عهده دار بود. وی مدتی هم به حکومت کوفه منصوب شد و بعدها در حکميت به تحميل طوايف جنوبی، از طرف امام علی(عليه السلام) انتخاب شد.

ديگر از چهرگان اشعريون، ابوعامر اشعری است. سه نفر با اين نام در منابع صحابه شناسی آمده است. ابوعامر مورد نظر ما که برای تمايز با ابوعامره ای ديگر، با عبارت «هو والد عامربن أبی عامر الاشعری» ياد شده، جد اشعری های قمی به شمار می آيد. در استيعاب آمده: او ابوعامر اشعری عموی ابوموسی اشعری نيست. در نامش اختلاف شده، عبيد بن وهب، عبدالله بن وهب، عبدالله هانی وعبدالله بن عمار (ابوعامر اشعری) عبدالله بن عمار نام هايی است که براياو ياد کرده اند.او پدر عامر بن ابی عامر اشعری است. وی در شمار صحابيان است و روايتی از رسول خدا ( صلی الله عليه وآله ) نقل کرده است که نِعْم الحیّ الازْد و الاشعريون لايفرّون فی القتال و لايغلون، هم منّی و أنَا منهم. خليفة بن خياط او را در شمار يمنی هايی دانسته که در شام ساکن شده اند. اشکال در اين است که گفته شده وی در شام ساکن شده است، با آن که می دانيم اعقاب وی، در کوفه بوده اند. بنابر اين يا بايد در پی ابوعامر ديگری بود، يا سخن خليفة بن خياط را نادرست شمرد و يا آن که بگوييم اعقاب او به سرعت از شام به عراق آمدند. دو ابوعامر ديگر، يکی عموی ابوموسی اشعری و ديگری برادر اوست.

در رجال نجاشی به نقل از اصحاب النسب در باره نسب يکی از محدثان با نام احمد بن محمد آمده: احمد بن محمد بن عيسی بنعبدالله بن سعد بن مالک بن هانی بن عامر بن ابی عامر الاشعری. پس از آن افزوده است: نامش عبيد بوده و صحبت رسول خدا (صلی الله عليه و آله) را درک کرده است. در ادامه (گويا از مأخذی جز آن که سخن پيشين را از آن آورده) ميگويد: روايت شده است که وی پس از جنگ حنين فرماندهی سپاهی را عهده دار شد که در جريان درگيری کشته شد. ابوعامری که پس از حنين فرماندهی سپاهی را عهده دار شده و کشته شده، همان عموی ابوموسی اشعری است.

بنابر آن چه در نسب ذکر شده در رجال نجاشی آمده، فرزند ابوعامر، عامر و فرزند او هانی و پس از وی مالک است. نسب مذکور،در نجاشی به صورت اصلی مورد قبول وی، چنين است: احمد بن محمد بن عيسی بن عبدالله بن سعد بن مالک بن احوص بن سائب بن مالک بن عامر بن ابی عامر الاشعری. تفاوت اين دو سند در نام سعد بن مالک و سائب بن مالک است. در سند مورد پسند نجاشی سائب بن مالک آمده و در سندی که از اصحاب نسب آورده سعد بن مالک خواهيم ديد که اين ها دو برادر بوده اند.

آن چه می ماند اين که نجاشی همان جا می افزايد که سائب بن مالک رسول خدا ( صلی الله عليه و آله) را درک کرده و وفدی بر وی داشته و پس از آن به کوفه مهاجرت کرده و در آن جا اقامت گزيده است. با مقايسه آن چه در باره صحابی بودن ابوعامر آمده و آن چه در باره نواده او آمده بايد با دشواری پذيرفت که هم زمان با جدّ، نواده او نيز در وفدی حضور رسول خدا ( صلی الله عليه و آله) رسيده باشد.!

گفتنی است که در الاستيعاب و الاصابه يادی از سائب بن مالک اشعری به عنوان صحابی رسول خدا (صلی الله عليه و آله) نشده است.

قاعدتا بايد بجای نام سائب بن مالک در نقل نجاشی نام پدر وی مالک بن عامر را بگذاريم، کسی که مؤلف تاريخ قم، روايت مفصلی در باب اسلام آوردن وی در دورانی که رسول خدا (صلی الله عليه و آله ) در مکه بود نقل کرده است. ابن اثير وی را مالک بن عامر بن هانی بن خفاف ناميده و گفته است که وی وفدی بر رسول خدا (صلی الله عليه و آله )داشته است. بکار رفتن کلمه «وفد» در نقل نجاشی و ابن اثير شاهدی است بر اين که مالک صحابی است نه فرزندش. مالک در شعری در باره وفد خود بر رسول خدا(صلی الله عليه و آله ) می گويد:

أتيت النبی علی نأيه               فبايعته غير مستنکر

ابناثير پس از نقل اين شعر افزوده است که نخستين کسی بود که در قادسيه ازدجله عبور کرد و اشعاری در اين باره سرود:

قد خاب کِسری و ابوه سابور               ما تصنعون و الحديث مأثور

وی در صفين در کنار علی (عليه السلام) بود. ابناثير ميگويد که سعد بن مالک فرزند او از اشراف عراق بوده است. به روايت تاريخ قم،عمر بن خطاب به نعمان بن مقرن نوشته بود که در کارها با مشورت با مالک بن عامر کند و اما او را متولی امور مردمان نکند. اين مالک بن عامر جدّ عرب قم دانسته شده است.

بدين ترتيب آشکار است که اين شاخه از اشعری ها، شاخه ای برجسته و پرسابقه در حوادث عراق بوده است. يکی از مهم ترين اين چهره ها سائب بن مالک است. سائب از قول پدرش نقل کرده است که پدرم به نزديک رسول (عليه السلام) رفت و او را گفت دعاکن در باره من که از جمله اهل بيت يکی من ماندهام و من بقيه ايشانم. رسول (عليه السلام) فرمود: اللهم کثره عدده و ولده .يعنی خدايا عدد فرزندان مالک بسيار گردان.

به گزارش طبری، زمانی که امام علی (عليه السلام) از ابوموسی اشعری خواست تا از کوفه برای وی که عازم جنگ با ناکثين بود نيرو بفرستد، ابوموسی اشعری، سائب بن مالک اشعری را که عمرة دختر وی را به همسری داشت خواست و از وی مشورت خواست. سائب به او گفت: أری أن تتبع ما کتب به اليک، به نظر من از آن چه نوشته است پيروی کن.

اما ابوموسی گفت او چنين عقيده ای ندارد. اين نشان از ارادت سائب بن مالک به امام علی (عليه السلام) است که بعدها ادامه می يابد.

زمانی که عبدالله بن مطيع از طرف عبدالله بن زبير والی کوفه شد، به تحريک مختار، در برابر خواست ابن مطيع که می گفت امور را بر حسب سيره خليفه دوم و سوم پيش خواهد برد، اعتراض کرده و گفت: ألا يسار فينا الاّ بسيرة علی بن ابيطالب التی بهاسار فی بلادنا هذه حتی هلک رحمة الله عليه و لا حاجة لنا فی سيرة عثمان ... و لا فی سيرة عمر بن الخطاب فی فيئنا و ان کانأهون السيرتين علينا ضرّا.

تنها بايد به همان سيرهای که علی (عليه السلام) تا زنده بود در ميان ما بکار می گرفت عمل شود. ما به سيره عثمان نيازی نداريم ونيز به سيره عمر، با آن که راحت ترين آن هاست.

اندکی بعد مختار را به زندان انداختند که پس از مدتی آزاد شد. طبری نوشته است: کسانی که در زمانی که وی زندان بود برايش بيعت می گرفتند عبارت بودند ازسائب بن مالک اشعری ، يزيد بن انس، احمر بن شُمَیْط، رفاعة بن شداد و عبدالله بن شداد. باشروع قيام مختار بر ضد امويان و زبيريان از همکاران نزديک وی شد، چنان که اياس بن مضارب به عبدالله بن مطيع ميگفت:

سائب بن مالک از رؤوس اصحاب مختار است. زمانی نيز که مختار ازکوفه بيرون آمد، سائب بن مالک را به جای خويش حاکم کوفه کرد. آن گاه که نيروهای مختار، سپاه زبيريان را شکست داده و وارد کوفه شدند، سائب بن مالک اشعری فرياد می زد:

يا شيعة آل رسول الله! انکم قد کنتم تقتلون قبل اليوم و تقطع أيديکم و أرجلکم من خلاف و تسمل أعينکم و تصلبوناحياء علی جذوع النخل و أنتم اذ ذاک فی منازلکم لاتقاتلون أحدا فما ظنکم اليوم بهؤلاء القوم ان ظهروا عليکم، فالله الله فیأنفسکم و أهاليکم و أموالکم و أولادکم، قاتلوا أعداء الله المحلين ... .

از اين خطابه وی بخوبی تشيع او که از وی به خاندانش منتقل شده است به دست می آيد. وی هم چنين از جمله فرماندهان نيروهايی بود که مختار برای دفاع از محمدبن حنفيه به مکه اعزام کرد. پس از آن که نيروهای زبيری به فرماندهی اشراف کوفه به اين شهر که مقر حکومت مختار بود حمله کردند، سائببن مالک به عنوان فرمانده قسمتی از سپاه به سمت محمد بن اشعث بن قيس رفت. از قضا در اين حمله محمد بن اشعث با تمامی يارانی که گِردش بودند کشته شدند.

در آخرين مرحله از جنگ مختار با سپاه اشراف، وی همراه نوزده نفر از همراهانش که سائب بن مالک در شمار آن ها بود، از قصر بيرون آمد. در قصر فرزند کوچک سائب يعنی محمد ـ که در ضمن نواده دختريابوموسی اشعری بود ـ نيز بود که پس از شهادت پدرش وقتی به درون قصر رفتند او را ديدند و چون کودک بود رهايش کردند.در اين حمله مختار همراه اصحاب خود که سائب بن مالک نيز در شمار آن ها بود «روز دوشنبه وقت زوال چهارده روز از ماهرمضان گذشته سنه سبع و ستين هجريه» به شهادت رسيدند. با توجه به اين اخبار اين سخن کلبی که سائب را شيخ شيعه در کوفه دانست به راحتی می توان پذيرفت. در شعری که ابن هاشم سلولی در ستايش مختار سروده بيتی نيز به سائب بن مالک اختصاص يافته است:

و من اَشْعرٍ جاء الرئيس بن مالک                   يقود جميعا عُبِّئَتْ بِجُموع

تمامی آن چه گذشت نشان از آن داشت که سائب سخت به تشيع وفادار بود. تشيع از ناحيه او به عموزادگان و نوادگانش رسيد و با هجرت آن ها به قم، اين شهر شيعی بنيادگزاری شد.

از آن چه گذشت بدست می آيد که سائب برادری با نام سعد داشته که «جدّ عرب قم» دانسته شده است. در نقلی که تاريخ قم آورده دو فرزند وی به نام های احوص و عبدالله فرزندان سعد بن مالک نخستين کسانی از خاندان اشعری بودند که به قم مهاجرت کردند. هنوز در قم قنات احوص آباد يا قريه احوص آباد موجود است. ياقوت نوشته است که طلحة بن احوص نخستين کسی بود که شهر را بيناد نهاد.

اما در داستان مفصلی که نويسنده تاريخ قم آورده از مهاجرت اين دو برادر به قم ودرگير شدن آن ها با ساکنان پيشين به تفصيل ياد کرده است. وی در ادامه داستانی در باره کشته شدن محمد بن سائب بن مالک اشعری همان که در وقت شهادت پدر، در قصر مختار بود آورده است. در اين روايت محمد که از شجاعت بی نظيری برخورداربوده از جانب حجاج به همراهی اميری فرستاده می شود. وی پس از اندکی همراهی، به کوفه باز می گردد. حجّاج که از بازگشت وی آگاه می شود دستور دستگيری وی را صادر کرده و پس از تسليم شدن او، وی را به قتل می آورد. پس از آن است که «درکوفه منادی کردند که هر کس را بعد از سه روز از آل سائب بن مالک درکوفه بيابند، خون او هدر باشد. پس فرزندان سائب ازکوفه انتقال کردند و رحلت نمودند و در شهرها می رفتند تا آن گاه که پسر عمّ ايشان سعد بن مالک بديشان ملحق شدند.»

روايت ديگری نيز در باره همراه او دو خانواده عموزاده نقل کرده و آن اين که «گويند که حجاج يوسف همه فرزندان مالک بن عامراشعری ـ که جد اين دو خانواده باشد ـ امر کرد که ازکوفه بيرون روند. پس همه ازکوفه بيرون آمدند و فرزندان سائب به ماهَیْن قم مقام کردند و فرزندان سعد بن مالک به جانب قم کشيده شدند و آن جا فرود آمدند. بعد از آن فرزندان سائب را بخود دعوت کردند و ايشان به ناحيت قم آمدند. پس شوکت يافتند و معزز و مکرّم شدند.

نکته ديگری که نويسنده تاريخ قم به آن اشاره کرده علت انتخاب قم توسط آن هاست. وی می گويد که سعدبن مالک اشعری درفتح منطقه جبل از جمله قم همراه ابوموسی اشعری بوده است «بعد از آن ابوموسی او را به ناحيت جبل فرستاد و مالک بعضی از ناحيت جبل آنچ فرا پيش ساوه بود فتح کرد». وی در ادامه از حمايت وی از مردمان اين ناحيه در برابر غارت طبرستانی ها ياد کرده و اين که در ميان مردم نفوذی يافته «تا آن گه که مالک به کوفه بازگرديد.» فرزندان وی اين مطلب را در خاطر داشتند تا وقتی که از قم بيرون آمدند. آن زمان بود که اين ناحيه را برای زندگی انتخاب کردند.

وی حکايتی ديگر هم در سکونت اشعری ها در قم آورده است. در اين روايت آمده است که حجّاج عبدالله بن سعد را امير کوفه کرد! پس از شورش عبدالرحمان بن اشعث«حجاج تعصب کرد بر قومی که خروج کرده بودند با او»، پس عبدالله بن سعد بابرادران خود احوص، عبدالرحمن و نعيم و ديگر خدمتکاران و ايشان مجموع هفتاد سوار بودند از کوفه بيرون آمدند.» آن ها ابتدادر قم ساکن شدند و زمانی که قصد عزيمت به اصفهان را کردند، اهالی از آنها که عرب و جنگجو بودند خواستند تا در برابرديلمی ها آنان را ياری کنند. آن ها درخواست مردم را پذيرفتند و پس از شکست ديلمی ها به درخواه مردم در آن جا مستقر شدند. از اين نقل بر می آيد که کسانی از خاندان اشعری ها در شورش عبدالرحمان حضور داشته اند.

در بيشتر اين نقل ها، وجود عجمان در اين ناحيه پذيرفته شده، به حمله ديلمی ها اشارت رفته، از همکاری اشعری ها در مبارزه باديلمی ها ياد شده و از درخواست مردم برای استقرار آن ها، و پس از مدتی ديگری اعراب با ساکنان عجم و غلبه بر آن ها و باقيماندن در اين ناحيه برای هميشه.

نويسنده تاريخ قم در نهايت از قول ابوعبدالله حمزه اصفهانی داستان آمدن شماری از قبايل عربی را به مناطق اصفهان و قم که در شورش عبدالرحمان شرکت داشتند آورده است. در اين نقل که نويسنده آن را پذيرفته آمده است «... و اشاعره به رستاق کميدان ] محلی از محلات قم [ که از جمله آخرين رستاق های اصفهان بود که از پس آن بيابانی است متصل به ری و قومس و برکنار رودخانه کميدان که او را در اين ساعت قمرود می خوانند نزول کردند و ايشان از فرزندان سعد بن مالک بن عامر اشعری بودند. و ديگران گفته اند بلکه بيرون کردن همه فرزندان مالک بن عامر اشعری ازکوفه بعد از آن که به کوفه چندين منازل و مقام و املاک حاصل کرده بودند و چند ضيعت ها بدست آورده، کشتن حجاج يوسف، محمد بن سائب را بود، زيرا که می دانستند که حجاج پس از کشتن محمد بن سائب بديشان ميل نکند و اعتماد بر نصيحت و مشورت ايشان ننمايد، بلکه ايشان را بکشد وهلاک گرداند.» آن ها ابتدا به اصفهان آمدند پس از آن خواستند تا يا به آذربايجان بروند يا خراسان «زيرا که بنی اعمام ايشان از يمنیّه بسياری آن جا بودند و در آن متمکن و صاحب اختيار؛ چون به قريه ابرشتجان نزول کردند و آن حصارها بديدند در آن طمع کردند. پس بدان جا مقيم شدند و ميان ايشان و ديلم و اهل آن ناحيت چنان چِه گذشت آن قصه واقع شد.» نويسنده تاريخ قم می گويد: «و به نزديک من روايت اخيره درست است».

به هرروی، عبدالله واحوص فرزندان سعد بنمالک، و نيز عموزاده های آن ها از نسل سائب بن مالک، در قم ساکن شدند. به تدريج بر شمار آن ها افزوده شد تا آن جا که عدد شش هزار نفر را نويسنده تاريخ قم نقل کرده است. مشهورترين فرزند عبدالله بن سعد، سعد است که به نقل همو، دوازده نفر از فرزندانش راوی و اهل حديث بوده اند از ابی عبدالله جعفر بن محمد صادق و زياده از صد مرد از آن فرزندان عبدالله و از فرزندان احوص و از فرزندان سائب بن مالک و از فرزندان نعيم بن سعد روايت کنندگانند از ديگر ائمه.

نکته قابل توجه آن است که اشعری ها در قم زمانی قدرت مهمی بشمار می آمدند، اما زمانی که نويسنده قم تاريخش رامی نگاشته، يعنی در اواخر قرن چهارم، اشعری ها گرفتار نزاع و اختلاف شده و با مهاجرت شماری از آن ها شهر از آن ها به جز اندکی خالی شده و باقی ماندگان نيز گرفتار اندکی معاش شده بوده اند.

برخی از مهم ترين چهره های اشعريان که در عين حال محدث و مؤلف نيز بوده اند بر اساس گزارش نجاشی از قرار ذيل اند. گفتنی است که از اين جمع 39 نفری تعداد 16 نفر آن ها از کسانی هستند که تصريح شده که از امامان (عليهم السلام) روايت نقل کرده و آن ها را ديده اند.

1 ـ ادريس بن عبدالله بن سعد الاشعری (يروی عن الرضا) (نجاشی، 104)

2 ـ عيسی بن عبدالله بن سعد بن مالک الاشعری (روی عن ابيعبدالله و أبيالحسن) (نجاشی، 269)

3 ـ محمد بن عيسی بن عبدالله بن سعد بن مالک الاشعری ابوعلی (دخل علی الرضا و سمع منه و روی عنأبيجعفر الثانی عليه السلام) (نجاشی، 338)

4 ـ ابراهيم بن محمد الاشعری (روی عن موسی و الرضا عليهما السلام) (نجاشی، 24)

5 ـ مرزبان بن عمران بن عبدالله بن سعد الاشعری (روی عن الرضا عليه السلام) (نجاشی، 423)

6 ـ اسماعيل بن آدم بن عبدالله بن سعد الاشعری (نجاشی، 27)

7 ـ اسحاق بن آدم بن عبدالله بن سعد الاشعری (روی عن الرضا عليه السلام) (نجاشی، 73)

8 ـ زکريا بن آدم بن عبدالله بن سعد الاشعری القمی (کان له وجه عند الرضا) (نجاشی، 174)

9 ـ آدم بن اسحاق بن آدم بن عبدالله بن سعد الاشعری (نجاشی، 105)

10 ـ اسحاق بن عبدالله بن سعد الاشعری (روی عن أبی بدالله و ابيالحسن عليهما السلام) (نجاشی، 73)

11 ـ علی بن اسحاق بن عبدالله بن سعد الاشعری (نجاشی، 279)

12 ـ سعد بن سعد بن الاحوص بن سعد بن مالک الاشعری القمی (روی عن الرضا و ابيجعفر عليهما السلام)(نجاشی، 179)

13 ـ سهل بن اليسع بن عبدالله بن سعد الاشعری القمی (روی عن موسی و الرضا عليهما السلام ) (نجاشی، 186)

14 ـ محمد بن سهل بن اليسع بن عبدالله بن سعد الاشعری القمی (نجاشی، 367)

15 ـ احمد بن اسحاق بن عبدالله بن سعد بن مالک اشعری (نجاشی، 91)

16 ـ الحسن بن علی الزيتونی الاشعری (نجاشی، 62)

17 ـ احمد بن محمد بن عبيدالله الاشعری القمی (نجاشی، 79)

18 ـ الحسن بن عبدالصمد بن محمد بن عبيدالله الاشعری (نجاشی، 62)

19 ـ الحسين بن محمد بن عمران بن أبی بکر الاشعری (نجاشی، 66)

20 ـ احمد بن محمد بن عيسی بن مالک بن احوص بن السائب بن مالک بن عامر الاشعری (لقی الرضا عليه السلام)(نجاشی، 82)

21 ـ احمد بن ادريس بن احمد ابوعلی الاشعری القمی (نجاشی، 92)

22 ـ احمد بن عبدالله بن عيسی بن مصقلة بن سعد القمی الاشعری (نجاشی، 101)

23 ـ حمزة بن يعلی الاشعری ابويعلی القمی (روی عن الرضا و ابيجعفر الثانی) (نجاشی، 141)

24 ـ ريان بن الصلت الاشعری القمی ابوعلی (روی عن الرضا) (نجاشی، 165)

25 ـ علی بن ريان بن الصلت الاشعری القمی (له عن أبيالحسن الثالث نسخة) (نجاشی، 278)

26 ـ محمد بن ريان الصلت الاشعری المقی (له مسائل لابيالحسن العسکری) (نجاشی، 370)

27 ـ زکريا بن ادريس بن عبدالله بن سعد الاشعری القمی (روی عن ابيعبدالله و ابيالحسن و الرضا) (نجاشی،173)

28 ـ سعد بن عبدالله بن أبيخلف الاشعری المقی (شيخ هذه الطائفة) (نجاشی، 177)

29 ـ عبدالله بن عامر بن عمران بن أبی عمر الاشعری ابومحمد (نجاشی، 218)

30 ـ عبدالعزيز بن المهتدی بن محمد بن عبدالعزيز الاشعری القمی (روی عن الرضا عليه السلام) (نجاشی، 245)

31 ـ عمران بن محمد بن عمران بن عبدالله بن سعد الاشعری القمی (نجاشی، 292)

32 ـ الفضل بن محمد الاشعری (نجاشی، 309)

33 ـ محمد بن مفضل بن ابراهيم بن قيس بن رمّانة الاشعری (نجاشی، 340) (در کوفه ساکن بوده است.)

34 ـ محمد بن خالد القمی

1¤¤محمد بن خالد القمی (نجاشی، 343)

35 ـ محمد بن احمد بن يحيی بن عمران بن عبدالله بن سعد بن مالک الاشعری القمی ابوجعفر (نجاشی، 348)

36 ـ محمد بن علی بن محبوب الاشعری القمی (نجاشی، 349)

37 ـ موسی بن الحسن بن عامر بن عمران بن عبدالله بن سعد الاشعری (نجاشی، 406)

38 ـ موسی بن محمد الاشعری ابن بنت سعد بن عبدالله الاشعری (نجاشی، 407) (ساکن شيراز)

39 ـ ابوبلال اشعری (نجاشی، 454)

بستگی اشعريان به تشيع

نکته مهم آن است که چگونه اين خاندان به تشيع امامی گرويدند. تنها شاهد جدی تاريخی از پيشينه تشيع آن ها، شرکت مالک بن عامر در جنگ صفين است. همراهی سائب بن مالک با مختار اعتقاد اين خاندان را به تشيع اصيل نشان می دهد. شرکت بعدی آن ها در شورش عبدالرحمان بن اشعث روحيه ضد اموی آن ها را به خوبی آشکار می کند. چند دهه بعد که قيام عمومی بر ضدامويان راه افتاد، مالک بن احوص نزد قحطبة بن شبيب رفتند و از وی در جنگ بر ضد عباسيان دفاع کردند. به نظر می رسد درآن زمان در قم تشيع حضور داشته اما تصور آن بوده که قيام مذکور کاملا رنگ شيعی دارد. با گذشتن از اين خبر، بايد نخستين ارتباط را با امام باقر و امام صادق (عليهما السلام ) جستجو کرد.

ياقوت ضمن تصريح به اين نکته که تأسيس قم در سال 83 هجری و در زمان حجاج بوده نوشته است: زمانی که عبدالرحمان بن اشعث شوريد و شکست خورد و به کابل گريخت، در ميان سپاه او چند برادر با نام های عبدالله ، احوص ،عبدالرحمان، اسحاق، نعيم فرزندان سعد بن مالک بن عامر اشعری بودند که در قم سکونت گزيدند... پس از آن عموزادگان آن ها نيز به آنان ملحق شدند. در آن جا هفت قريه بود که مجموع آن ها به نام يکی که کميدان ناميده می شد، نام گذاری شد. به تدريج برخی از حروف آن افتاد و معرب آن به صورت قم درآمد. برجسته ترين اين ها عبدالله بن سعد بود. او پسری با نام موسی داشت که در کوفه تربيت شده و از آن جا به قم منتقل شده بود. او بر مذهب اماميه بوده و کسی است که تشيع را بدان نقطه آورده بطوری که حتی يک سنی نيز در آن جا وجود نداشت. اين سخن نيز تأييدی است بر اين که آن ها تشيع خويش را از کوفه آورده اند و بنابراين بايد از همان آغاز آمدن بر اين مذهب بوده باشند.

گويا شخص مورد نظر در عبارت ياقوت، موسی بن عبدالله است که حسن بن محمد قمی او را نخستين شيعه در اين شهر دانسته است. وی می نويسد: ديگر از مفاخر ايشان آن کِه موسی بن عبدالله بن سعد اشعری به قم ابتدا کرد به اظهار مذهب شيعت تا ديگران از اهل قم بدو اقتدا کردند و اظهار مذهب شيعت کردند ... و هم چنين از مفاخر ايشان آن که از فرزندان مالک بن عامر اشعری مخصوص شدند به اعتقاد مذهب شيعت بخلاف ديگر مردمان و اين مذهب اظهار کردند و نفس خود را بدان شهرت دادند تا بدان رسيد که مجموع خلفا و همه مردم بدين مذهب و اعتقاد قائل شدند و همه از يک کمان تير عقيده انداختند، بعد از آنکائمه ـ عليهم السلام ـ و شيعت ايشان مذهب شيعت را پنهان می داشتند و اظهار آن نمی کردند و تقیّه می نمودند تا خون ايشان به ناحق ريخته نشود.

از موسی بن عبدالله بن سعد اشعری که نخستين شيعه در اين خاندان معرفی شده، به عنوان صحابی امام باقر (عليه السلام) و امام صادق (عليه السلام) ياد شده است. فرزند ديگر عبدالله بن سعد، عيسی نام بود که وی نيز به عنوان راوی اخبار امام صادق (عليه السلام) معرفی شده است. عمران نيز فرزند ديگر اوست که کشی در باره وی و عيسی رواياتی را نقل کرده است. در يک نقل آمده است که عمران درمنی خدمت امام صادق (عليه السلام) رسيده است. در روايت ديگری آمده است که عيسی از قم خدمت امام صادقـ (عليه السلام) آمده است.

روايات ديگری هم در باره ارتباط اين دو برادر با امام صادق (عليه السلام) نقل کرده است. در تاريخ قم هم آمده است که صادق (عليه السلام) به عمران فرمودند: أظلک الله يوم لا ظلّ الا ظلّه.

در نقلی ديگر آمده است که امام صادق (عليه السلام) فرمود: شهر قم شهر ما و شهر شيعه ماست، شهری است پاکيزه و مقدسه و مطهره و ولايت و دوستی ما و اهل بيت ما را قبول کرده است.

مناسبات اشعری ها با امامان به مرور گسترش يافت. گزارش حسن بن محمد قمی چنين است: ديگر از مفاخر ايشان وقف کردن اين گروه عرب است که به قم بودند از ضيعت ها و مزرعه ها کردند و خمس ازمال های خود بيرون کردند و به ائمه (عليه السلام) فرستادند. ... ديگر از مفاخر ايشان آنک ائمه (عليه السلام) جمعی از اشعريان را گرامی داشتند و بديشان هدايا و تحف فرستادند و بعضی را از ايشان کفن ها فرستادند مثل ابی جرير زکريا بن ادريس و زکريا بن آدم و عيسی بن عبدالله بن سعد و غير ايشان که ياد کردن اسامی ايشان به تطويل می انجامد و بعضی ديگر را از ايشان مشرف گردانيدند و تشريف فرستادند به انگشتری ها و جام ها تا غايت که ديگر اشعريان از دعبل ... جبه ابريشمين که رضا (عليه السلام) بدو بخشيده بود به مبلغ يک هزار مثقال طلا بخريدند و هريکی پاره ای از آن از بهر تيمن و طلب شفا بدان نمودند برگرفتند.

در ميان خاندان اشعری، در متون رجالی اهل سنت، از اشعث بن اسحاق بن سعد بن مالک بن هانی بن عامر بن ابی عامر الاشعری القمی ياد شده و در شناسايی وی آمده است که او پسر عمّ يعقوب بن عبدالله قمی بوده است. به نقل مزّی، وی از جعفر بن ابی المغيرة، حسن بصری و شمر بن عطیة روايت کرده و کسانی چون جرير بن عبدالحميد و عبدالله بن سعد دشتکی از او روايت کرده اند. بدين ترتيب او بايد يکی از عالمان اهل سنت باشد که دقيقا از دل اين خاندان برآمده. محتمل چنين می نمايد، زمانی که احوص و عبدالله فرزندان سعد به قم آمده اند، اسحاق که پدر اشعث مورد نظر است، در کوفه مانده و به جمع آن ها نپيوسته باشد. با اين حال بايد توجه داشت که از فرزندان عبدالله بن مالک، يک نفر به عنوان محدث سنی شناخته شده است.ابن سعد در ذيل نام قم از دو محدث ياد کرده يکی همين اشعث بن اسحاق و ديگری يعقوب بن عبدالله است. ابن حجر نوشته است که وی از برادرانش عبدالرحمان، عمران و عيسی و ديگران روايت کرده است. وی افزوده است که وقتی جرير بن عبدالحميد او را می ديد می گفت: هذا مؤمن آلفرعون. وی در سال 174 درگذشته است. به احتمال مقصودش شيعه بودن خاندان او و سنی بودن او در جمع اين خاندان است. پيش از اين هم گفتيم که نخستين شيعه در اين خاندان به صورت رسمی ـبنابر آن چه حسن محمد قمی گفته ـ عيسی فرزند عبدالله و برادر اين يعقوب است که به عنوان محدث سنی از او ياد شده است.

موالی اشعريون در قم

همراه اشعريان، بسياری از موالی آنان نيز به تشيع گرويده و احيانا به قم آمدند. از جمله افراد ياد شده حسن بن ابی قتاده علی بن محمد بن حفص بن عبيد بن حمَیْد از موالی سائب بن مالک اشعری است. اين حميد که از موالی سائب بوده است، در جريان آخرين درگيری مختار و سائب با نيروهای زبيری، همراه سائب کشته شده است. محمد بن احمد بنابی قتاده نيز از همين خاندان در شمار محدثان شيعی ياد شده است. نمونه ديگر احمد بن ابی زاهر موسی ابوجعفر اشعری قمی مؤلف برجسته است که در اصل از موالی اشعريان است. از وی با عنوان وجها به قم ياد شده است. نمونه ديگر عباس بن معروف از موالی جعفر بن عمران بن عبدالله اشعری است که کتابی با نام کتاب الاداب داشته است. گفتنی است که خاندان برقی نيز از موالی اشعری ها بوده اند و اين می تواند دليل آمدن آن ها را به قم نشان دهد. از جمله محمد بن خالد بن عبدالرحمان بن محمد بن علی برقی از موالی ابوموسی اشعری بوده است. محمد بن حسن بن فروخ صفار از موالی عيسی بن موسی بن طلحة بن عبيدالله بن سائب بن مالک اشعری است. ياسر خادم، که خادم امام رضا (عليه السلام) بوده است از موالی حمزة بن يسع اشعری بوده است.